Tìm hiểu về loài ong, phương pháp phòng tránh và xử lý

Ong là một loài côn trùng quan trọng trong hệ sinh thái, đóng vai trò then chốt trong việc thụ phấn cho nhiều loại cây trồng. Tuy nhiên, sự tiếp xúc với ong có thể gây ra những phản ứng dị ứng nghiêm trọng đối với con người. Việc hiểu rõ về loài ong, cách phòng tránh cũng như xử lý khi bị ong đốt là vô cùng cần thiết để bảo vệ sức khỏe của chúng ta.

Đặc điểm sinh học của loài ong

Ngoại hình 

Ong có cấu tạo cơ thể chia làm ba phần chính: đầu, ngực và bụng. Đầu ong có đôi mắt lớn, đa giác và một đôi râu nhỏ giúp cảm nhận môi trường xung quanh. Miệng của ong gồm có hai hàm mạnh mẽ để cắn và một vòi dài để hút mật hoa. 

Ngực của ong gắn liền với đôi cánh mỏng và ba đôi chân, giúp chúng bay lượn và thu thập thức ăn. Bụng của ong chứa các cơ quan tiêu hóa và sinh sản, đồng thời có một ngòi châm nối liền với tuyến nọc độc, giúp ong tự vệ khi bị đe dọa. Các đặc điểm như màu sắc cơ thể, kích thước và hình dáng cánh có thể khác nhau tùy vào từng loài ong.

Sinh lý 

Ong có hệ thống giác quan phát triển, đặc biệt là thị giác và khứu giác. Đôi mắt kép giúp ong nhận biết ánh sáng và hình ảnh, trong khi đôi râu cảm nhận được mùi hương, đặc biệt là mùi của hoa. 

Hệ thống tiêu hóa của ong gồm miệng, thực quản, diều chứa mật và dạ dày. Ong có khả năng biến đổi mật hoa thành mật ong thông qua quá trình tiêu hóa đặc biệt. Về sinh sản, ong thụ tinh qua việc ong đực giao phối với ong chúa. Sau khi thụ tinh, ong chúa sẽ đẻ trứng, và từ đó phát triển thành các cá thể mới trong đàn.

Phân loại 

Có nhiều loài ong khác nhau, nhưng phổ biến nhất là ong mật, ong vò vẽ, và ong bắp cày. Ong mật (Apis mellifera) nổi bật với khả năng sản xuất mật ong và thường có màu vàng với các sọc đen. Ong vò vẽ (Vespa crabro) lớn hơn và có thân màu vàng nâu, chúng sống theo bầy đàn và có khả năng tấn công mạnh mẽ. 

Ong bắp cày (Vespula vulgaris) có kích thước nhỏ hơn, với màu sắc tương tự như ong vò vẽ nhưng phân biệt bởi bụng thon gọn hơn. Các loài ong này thường được phân biệt dựa trên kích thước, màu sắc và hình dáng của cơ thể.

Việc hiểu rõ các đặc điểm sinh học của loài ong giúp chúng ta có cái nhìn sâu sắc hơn về cuộc sống của chúng cũng như cách tiếp cận khi đối diện với loài côn trùng này.

Cuộc sống của đàn ong

Tổ chức xã hội 

Đàn ong là một hệ thống xã hội phức tạp và có tổ chức chặt chẽ, với ba thành viên chính: ong chúa, ong thợ và ong đực. 

Ong chúa là thành viên duy nhất trong tổ có khả năng sinh sản. Nhiệm vụ của ong chúa là đẻ trứng để duy trì và phát triển đàn ong. Ong chúa thường to hơn các ong khác và có tuổi thọ dài nhất trong đàn, lên đến vài năm. 

Ong thợ chiếm số lượng lớn nhất trong đàn và đảm nhận nhiều nhiệm vụ quan trọng như thu thập mật hoa, sản xuất mật ong, xây tổ, chăm sóc ấu trùng, và bảo vệ tổ. Ong thợ đều là ong cái nhưng không có khả năng sinh sản. 

Ong đực (thường gọi là ong mật đực) có nhiệm vụ duy nhất là giao phối với ong chúa để duy trì nòi giống. Sau khi hoàn thành nhiệm vụ này, ong đực thường bị ong thợ đuổi ra khỏi tổ hoặc chết đi.

Xây tổ 

Quá trình xây tổ của đàn ong là một trong những hoạt động phức tạp và được tổ chức kỹ lưỡng. Ong thợ là những thành viên chủ yếu tham gia vào việc này. Tổ ong thường được xây dựng từ sáp ong, một chất do ong thợ tiết ra từ các tuyến đặc biệt trên cơ thể. 

Sáp ong được ong thợ nhai mềm và sau đó dùng để tạo thành các tầng lục giác nhỏ, chính là cấu trúc cơ bản của tổ ong. Mỗi tầng này được gọi là một “ô tổ”, nơi ong lưu trữ mật ong, phấn hoa, và nuôi dưỡng ấu trùng. Tổ ong thường có cấu trúc hình trụ hoặc hình cầu, với hàng ngàn ô tổ xếp chặt chẽ, tạo ra một không gian sống và làm việc an toàn, ổn định cho cả đàn.

Sinh sản

Quá trình sinh sản trong đàn ong chủ yếu do ong chúa thực hiện. Ong chúa đẻ trứng vào các ô tổ, mỗi ngày có thể đẻ hàng ngàn trứng. Trứng sau khi được đẻ sẽ nở thành ấu trùng. Ong thợ chăm sóc ấu trùng bằng cách cung cấp sữa ong chúa – một loại thức ăn đặc biệt chứa nhiều dinh dưỡng. 

Sau khoảng vài ngày, ấu trùng bắt đầu phát triển thành nhộng, và sau một thời gian nhộng sẽ biến đổi thành ong trưởng thành. Quá trình này diễn ra nhanh chóng và là cách mà đàn ong duy trì số lượng thành viên. 

Đặc biệt, khi tổ cần một ong chúa mới, các ong thợ sẽ chọn một số ấu trùng nhất định và nuôi dưỡng chúng bằng sữa ong chúa trong suốt thời kỳ phát triển để chúng trở thành ong chúa mới.

Vai trò của ong trong tự nhiên và đời sống con người

Thụ phấn 

Ong đóng vai trò quan trọng trong quá trình thụ phấn, một quá trình tự nhiên giúp cây trồng phát triển và sinh sản. Khi ong bay từ hoa này sang hoa khác để hút mật, chúng vô tình mang theo phấn hoa từ bông hoa này sang bông hoa khác. 

Sự chuyển giao phấn hoa này giúp cây trồng thụ phấn và phát triển thành quả. Nhờ vào vai trò quan trọng này, ong góp phần duy trì sự đa dạng sinh học và hỗ trợ sự phát triển của nhiều loài thực vật, đặc biệt là các loại cây ăn quả và hoa màu. 

Thiếu sự thụ phấn của ong, nhiều loài cây trồng sẽ giảm năng suất hoặc thậm chí không thể sinh sản, ảnh hưởng đến cả hệ sinh thái và ngành nông nghiệp.

Sản xuất mật ong 

Mật ong được tạo ra qua một quá trình phức tạp và kỳ diệu do ong thực hiện. Ong thu thập mật hoa từ các loài hoa và lưu trữ chúng trong một phần đặc biệt của cơ thể gọi là diều mật. Khi trở về tổ, ong sẽ truyền mật hoa này cho các ong thợ khác, và quá trình này lặp đi lặp lại nhiều lần, làm cho mật hoa đậm đặc hơn. 

Cuối cùng, mật hoa được đặt vào các ô tổ, nơi ong dùng cánh để quạt khô và cô đặc mật thành mật ong. Có nhiều loại mật ong khác nhau như mật ong hoa nhãn, mật ong hoa rừng, mật ong hoa cà phê… 

Mỗi loại mật ong có hương vị và màu sắc đặc trưng riêng, phụ thuộc vào nguồn hoa mà ong thu thập. Mật ong không chỉ là một loại thực phẩm ngon lành mà còn có nhiều công dụng khác như chữa lành vết thương, làm đẹp, và tăng cường sức khỏe.

Các sản phẩm khác từ ong

Ngoài mật ong, ong còn cung cấp nhiều sản phẩm có giá trị khác. Sáp ong là chất liệu được ong dùng để xây tổ, và nó có nhiều ứng dụng trong sản xuất nến, mỹ phẩm và dược phẩm. Propolis (keo ong) là một loại nhựa cây do ong thu thập và trộn với enzyme của chúng. 

Propolis có đặc tính kháng khuẩn, kháng viêm, và được sử dụng rộng rãi trong y học và sản phẩm chăm sóc sức khỏe. 

Royal jelly (sữa ong chúa) là thức ăn đặc biệt dành cho ong chúa và ấu trùng chọn lọc. Sữa ong chúa chứa nhiều dưỡng chất và được biết đến với khả năng tăng cường sức khỏe, chống lão hóa và cải thiện làn da.

Mối đe dọa đến loài ong 

Loài ong hiện đang đối mặt với nhiều mối đe dọa nghiêm trọng, dẫn đến sự suy giảm đáng kể về số lượng. Biến đổi khí hậu là một trong những nguyên nhân chính, làm thay đổi môi trường sống và ảnh hưởng đến nguồn thức ăn của ong. 

Thuốc trừ sâu sử dụng trong nông nghiệp không chỉ tiêu diệt sâu bệnh mà còn gây hại cho ong, làm giảm khả năng sinh sản và thậm chí dẫn đến cái chết hàng loạt. 

Mất môi trường sống do đô thị hóa, phá rừng và sự suy giảm diện tích hoa màu cũng góp phần làm giảm số lượng ong. Nếu không có biện pháp bảo vệ kịp thời, sự suy giảm của loài ong sẽ gây ra những hậu quả nghiêm trọng đối với hệ sinh thái và an ninh lương thực toàn cầu.

Những sản phẩm từ Ong

Mật ong

Mật ong là một hợp chất tự nhiên được tạo ra khi ong hút mật hoa, xử lý chúng và lưu trữ trong các tầng của tổ ong. Tất cả các loài ong thuộc họ Apis đều sử dụng mật ong để nuôi sống bầy đàn của mình. Đặc biệt, các loài như Apis mellifera và Apis cerana là những loài ong chủ yếu thu hoạch mật ong không chỉ để tiêu thụ mà còn phục vụ cho mục đích trao đổi thương mại. Ngoài ra, con người cũng thu hoạch mật ong từ nhiều loại tổ ong không có ngòi độc.

Năm 1911, một người nuôi ong đã ước tính rằng để sản xuất một quart (khoảng 1 lít) mật ong, đàn ong phải bay tổng cộng khoảng 48.000 dặm để thu thập đủ lượng mật hoa cần thiết.

Mật hoa

Mật hoa là một chất lỏng có hàm lượng sucrose cao, được tạo ra bởi các tuyến mật trong thực vật. Đây là nguồn năng lượng quan trọng cho ong mật và đóng vai trò chủ chốt trong quá trình thu thập mật cũng như sự tiến hóa của các phân loài ong. Một thí nghiệm với loài ong mật châu Phi Apis mellifera scutellata đã chỉ ra rằng nhiệt độ của mật hoa có thể ảnh hưởng đến quyết định thu thập mật của ong.

Sáp ong

Sáp ong được sản xuất bởi các ong thợ khi chúng đạt đến một độ tuổi nhất định. Sáp được tiết ra từ các tuyến trên bụng của ong và sau đó được sử dụng để xây dựng các bức tường và đỉnh của tổ ong. Giống như mật ong, sáp ong cũng được con người thu thập và sử dụng cho nhiều mục đích khác nhau, bao gồm làm nến và sản phẩm chăm sóc sức khỏe.

Phấn hoa

Ong thu thập phấn hoa trong những giỏ phấn trên chân của chúng và mang về tổ. Tại tổ, phấn hoa được sử dụng như một nguồn cung cấp protein cần thiết cho sự phát triển của ong non. 

Trong một số điều kiện môi trường, phấn hoa dư thừa có thể được thu hoạch từ tổ ong Apis mellifera và Apis cerana. Phấn hoa thường được sử dụng như một chất bổ sung dinh dưỡng. Tuy nhiên, phấn hoa ong thu thập và lưu trữ phải được sử dụng ngay trong vòng vài giờ vì nó mất hiệu lực nhanh chóng do tác động của enzym hoặc các hóa chất khác từ ong.

Bánh ong

Ong thợ kết hợp phấn hoa, mật ong và chất tiết từ các tuyến trên cơ thể để tạo ra bánh ong. Quá trình lên men của hỗn hợp này giúp tăng cường chất dinh dưỡng từ phấn hoa và có thể tạo ra các kháng sinh và axit béo để bảo vệ bánh ong khỏi bị hư hỏng. Bánh ong là nguồn thức ăn chính cho ong y tá (ong thợ non), giúp chúng sản xuất ra sữa ong chúa giàu protein cần thiết cho ong chúa và ấu trùng phát triển.

Keo ong

Keo ong là một chất nhựa dính được ong tạo ra từ nhựa cây, nhựa thơm và mủ cây. Một số loài ong sử dụng keo ong để trám kín các vết nứt trong tổ, bảo vệ tổ khỏi các tác nhân xâm nhập. Ong ruồi đỏ còn sử dụng keo ong để bảo vệ tổ khỏi kiến bằng cách phủ kín các nhánh cây nơi tổ ong lơ lửng, tạo ra một hàng rào dính. Keo ong cũng được con người khai thác và sử dụng rộng rãi như một chất bổ trợ sức khỏe và trong một số sản phẩm mỹ phẩm.

Phương pháp phòng tránh và xử lý khi bị ong đốt

Phòng tránh bị ong đốt

Tránh mặc quần áo sáng màu hoặc có mùi hương mạnh: Ong thường bị thu hút bởi màu sắc sáng và mùi hương mạnh như nước hoa, dầu gội hoặc mỹ phẩm. Khi đi vào khu vực có nhiều ong, hãy mặc quần áo màu tối và không sử dụng các sản phẩm có mùi hương mạnh.

Tránh tiếp cận tổ ong: Nếu phát hiện tổ ong gần khu vực sinh hoạt, hãy tránh xa và không cố gắng đụng chạm hoặc di dời tổ. Nếu cần, hãy gọi đến các dịch vụ chuyên nghiệp để xử lý.

Bảo vệ cơ thể: Khi di chuyển qua khu vực có nhiều ong, đặc biệt là trong rừng, hãy mặc quần áo dài, đội mũ và che kín cơ thể. Sử dụng lưới che mặt để tránh ong tấn công vào mặt và đầu.

Tránh tạo tiếng động lớn hoặc cử động mạnh: Ong có thể cảm thấy bị đe dọa bởi những tiếng động lớn hoặc cử động mạnh, vì vậy hãy giữ bình tĩnh và di chuyển chậm rãi nếu có ong bay quanh bạn.

Xử lý khi bị ong đốt

Rời khỏi khu vực: Ngay khi bị ong đốt, hãy nhanh chóng rời khỏi khu vực đó để tránh bị tấn công thêm. Ong có thể phát tán tín hiệu gây kích động các con ong khác tấn công.

Loại bỏ ngòi ong: Nếu bị ong đốt, hãy nhanh chóng loại bỏ ngòi ong ra khỏi da. Dùng một vật cứng như thẻ tín dụng hoặc móng tay cạo nhẹ để lấy ngòi ra, tránh dùng nhíp hoặc ngón tay vì có thể làm nọc độc lan rộng hơn.

Rửa vết đốt: Rửa sạch vùng da bị đốt bằng xà phòng và nước để giảm nguy cơ nhiễm trùng. Sau đó, chườm lạnh lên vết đốt để giảm sưng và đau.

Sử dụng thuốc giảm đau và chống dị ứng: Nếu cần, có thể sử dụng thuốc giảm đau như acetaminophen hoặc ibuprofen để giảm đau. Nếu bị dị ứng nhẹ, bạn có thể sử dụng thuốc chống dị ứng như diphenhydramine. Tuy nhiên, nếu có dấu hiệu dị ứng nặng như khó thở, sưng mặt hoặc cổ, hãy gọi cấp cứu ngay lập tức.

Theo dõi và chăm sóc vết đốt: Tiếp tục theo dõi vùng bị đốt để đảm bảo không có dấu hiệu nhiễm trùng. Nếu vết đốt không thuyên giảm sau vài ngày hoặc có dấu hiệu nhiễm trùng, hãy đến bác sĩ để được thăm khám và điều trị.

Phòng tránh và xử lý kịp thời khi bị ong đốt không chỉ giúp giảm thiểu tổn thương mà còn bảo vệ sức khỏe của bạn khỏi những nguy cơ tiềm ẩn từ nọc độc của ong.

Hy vọng rằng những thông tin trong bài viết đã cung cấp cho bạn kiến thức hữu ích về loài ong, từ đặc điểm sinh học, vai trò quan trọng trong hệ sinh thái, đến cách phòng tránh và xử lý khi bị ong đốt. Việc hiểu rõ hơn về loài ong không chỉ giúp chúng ta bảo vệ sức khỏe bản thân mà còn góp phần bảo tồn một loài côn trùng quý giá đối với môi trường.